Femke Herregraven houdt zich al meer dan tien jaar bezig met onderzoek naar door financiële technologieën en infrastructuren gecreëerde materiële grondslagen, geografieën en waardesystemen. Haar onderzoek is met name gericht op het effect dat abstracte waardesystemen hebben op landschappen, ecosystemen, geschiedschrijving en individuele levens, en vormt zo het uitgangspunt voor speculatieve personages, verhalen, objecten, sculpturen, geluidswerken en mixed-media-installaties. Herregravens belangstelling voor het geldwezen komt voort uit het gegeven dat de financiële sector en de kunstwereld zich vanaf de late jaren 1960/begin jaren 1970 op vergelijkbare manieren zijn gaan gedragen. De dematerialisatie van geld, als gevolg van de geleidelijke loskoppeling van de goudstandaard, ging in die tijd namelijk gelijk op met de dematerialisatie van het kunstobject, dat nieuwe uitdrukkingsvormen kreeg in de conceptuele kunst. Naar aanleiding van de vooronderstelling dat taal steeds meer beïnvloed wordt door de dynamiek van kapitaal en technologie, en steeds minder door die van de verbeelding, staat taal nu opnieuw centraal in het werk van de kunstenaar.
In een gefinancialiseerde wereld wordt taal in toenemende mate gekarakteriseerd door de geschiktheid ervan voor economische uitwisseling. Hoe voorbij te gaan aan een taalgebruik dat steeds informatiever en transactioneler wordt onder invloed van de zeer wijdverbreide en dominante financiële systemen? Hoe kunnen ademhaling, vocalisatie en ruis weerstand bieden aan de grammatica van het kapitalisme en haar monopoliepositie op de toekomst? Tijdens een live vocalisatie-experiment onderzoekt Herregraven in de tentoonstelling DIALECT naar mogelijke strategieën voor het heractiveren van de verbeeldingskracht van de taal. Hiermee biedt ze tegenwicht tegen de semantiek van het kapitaal en de aanspraak die de financiële sector maakt op de toekomst.
Femke Herregraven transformeert RADIUS tot een plek waar taal in een wederkerige relatie met de omringende ecologie bestaat, waarbij er een eigen dialect wordt gevormd. Ter bevordering van semiotische zelfbeschikking als wapen tegen een steeds onzekerder toekomstbeeld, benadrukt DIALECT dat taal verankerd is in de ecologie en mobiliseert het polyfone potentieel in de hoop vorm te kunnen geven aan een toekomst voorbij het kapitalisme.
Leven in een gefinancialiseerde wereld houdt in dat je fictief kapitaal accepteert als belangrijkste uitdrukkingsvorm voor het verklaren en verbeelden van de samenleving. Hoewel algemeen bekend is dat de materiële bronnen waaruit winst kan worden gehaald uitputbaar zijn, blijft het kapitalisme toch streven naar oneindige groei. Om die reden is het noodzakelijk dat er nieuwe financiële technieken en technologieën worden ontwikkeld en verspreid die waarde kunnen creëren uit willekeurige verzinsels. De financiële sector is van nature speculatief en gericht op voorspellingen over hoe waardevol iets zal zijn in de toekomst. Er wordt gewed of een premisse wel of niet gerealiseerd zal worden, waarbij een willekeurige waarde wordt toegekend aan de waarschijnlijkheid daarvan. De financiële sector is dan ook vooral bezig met het vervullen van zijn eigen profetieën en wedijvert met het voorspellen van een toekomst die—volgens de wetmatigheden van zijn eigen modellen—per definitie onvoorspelbaar is.
Om dit profetische karakter in stand te houden is het nemen van risico’s noodzakelijk. Femke Herregraven houdt zich al langere tijd bezig met onderzoek naar het fenomeen risico binnen de financiële sector, met name in relatie tot rampenobligaties, een financieel hulpmiddel waarmee verzekeringsmaatschappijen geld kunnen verdienen door te speculeren op natuurrampen.
Het nemen van risico’s, waarbij dus een zekere mate van onzekerheid is over de waarschijnlijkheid dat er in de toekomst iets specifieks zal gebeuren, houdt in dat er altijd iemand is die ervan profiteert, maar ook altijd iemand die eraan verliest. Zal het bbp van een bepaald land de pan uit rijzen of juist scherp dalen? Zal er een ecologische ramp plaatsvinden, en zo ja welke verzekerde goederen zullen er dan verwoest worden? Hoe gaat de onroerendgoedmarkt zich gedragen als een land een oorlog verliest? In het postmoderne, hyperkapitalistische stadium waarin de wereld zich bevindt, gaat de productie van welvaart stelselmatig gepaard met de productie van risico’s. Wanneer een risico gezien wordt als een noodzakelijke voorwaarde voor het functioneren van de financiële sector, wordt de economie een naar zichzelf verwijzend systeem dat losstaat van het voldoen aan menselijke behoeftes. Door economisch gewin te halen uit de risico’s die zo de wereld worden ingestuurd is de financiële sector dus zelf verantwoordelijk voor het produceren van de gevaren en het politieke potentieel in wat Ulrich Beck omschrijft als ‘de risicomaatschappij’.
Femke Herregraven, Diving Reflex (Because We Learned Not To Drown We Can Sing), 2019,Prix de Rome/Stedelijk Museum, Amsterdam.
Door middel van dit specifieke taalgebruik, zowel in alfabetische als numerieke vorm, weet de financiële sector de wereld te abstraheren en aanspraak te maken op de toekomst. Meestal wordt hierbij gebruik gemaakt van ‘standaard’ Engels dat doorspekt is met onvertaalbare termen om complexe processen te beschrijven die niet te begrijpen zijn voor mensen van buiten de financiële sector. Net zoals iedere taal uitdrukking geeft aan een wereldbeeld dat past bij de omgeving waarin hij is ontstaan, wordt de taal die de financiële sector bezigt gekenmerkt door ondoorgrondelijkheid, complexiteit en uitsluiting. In de woorden van de filosoof Franco ‘Bifo’ Berardi: “In het tijdperk van het kapitalisme heeft de economie de plaats ingenomen van een universele grammatica die de verschillende niveaus van menselijke activiteit doorkruist. Bovendien wordt de taal gedefinieerd en begrensd door de geschiktheid ervan voor economische uitwisseling.”Als de grillige normen en waarden van de financiële sector echter verheven worden tot uitgangspunt voor de verhouding tussen mens en natuur, is taal niet meer toereikend om de volle complexiteit uit te drukken van de onderlinge biofysische, metabolische processen die de kern van onze taalproductie vormen.
In de woorden van Franco ‘Bifo’ Berardi: “De toekomst wordt op dit moment geschreven door de algoritmische keten die verankerd ligt in technolinguïstische automatismen. Met behulp van voorschriften, profetieën en commando’s kan je de toekomst verankeren in de taal. Sterker nog, die toekomst wordt door middel van taal daadwerkelijk geëffectueerd. Codering heeft, net zoals voorschriften, profetieën en bevelen, ook de macht om de toekomst te dicteren, bijvoorbeeld via het formatteren van taalkundige verbanden en de pragmatische ontwikkeling van algoritmische symbolen. Zo kan financiële codering aanleiding geven tot een reeks linguïstische automatismen voor sociale activiteiten, consumptiepatronen en levensstijl” (Berardi, 28). DIALECT is een voorstel om taal op een andere manier te begrijpen en vorm te geven in de strijd tegen de semantische en semiotische macht van de financiële sector. In plaats van afstand te doen van de hulpmiddelen die de financiële sector deze macht geven, onderzoekt Femke Herregraven juist hoe ze deze op een ander manier kan inzetten en zo een ecologische manier van denken en samenwerken met technologie kan ontwikkelen. Digitale codering bestaat niet buiten onze wereld, maar is er een intrinsiek onderdeel van. Alles wat leeft heeft diepe wortels in biologische, sociale en technologische ecosystemen: bioritme en algoritme zijn geen tegenpolen, maar twee kanten van dezelfde medaille.
Voortbouwend op de vooronderstelling dat we deel uitmaken van elkaars bestaan, invloed hebben op anderen en zelf ook door hen beïnvloed worden, stelde de ecoloog en filosoof David Abram: “Voorafgaand aan al onze verbale bespiegelingen en op het niveau van ons spontane, zintuiglijke engagement met de wereld om ons heen, zijn wij allemaal animisten.”
Door in RADIUS een wederkerig taalparadigma te activeren binnen een ecologie die is opgebouwd uit mensen, meer-dan-mensen en technologie, onthult Femke Herregraven een dialect dat ons zelfredzamer maakt en kan helpen om de toekomst te bevrijden uit de onrechtvaardige en onhoudbare greep van het financieel kapitalisme.
Femke Herregraven, The Murmur of the Dying, 2023, filmstill.
Gary Zhexi Zhang, ‘Catastrophe Time!’ in Catastrophe Time!, ed. Gary Zhexi Zhang (Londen: Strange Attractor Press, 2023), p. 27.
↩
Rampen- of catastrofe-obligaties, ook wel “cat bonds”genoemd, werden in de Verenigde Staten geïntroduceerd tijdens de nasleep van orkaan Andrew (1992). Men ging zich namelijk realiseren dat dit soort rampen steeds verwoestender werden en mogelijk tot zoveel schade konden leiden dat zelfs herverzekeraars—bedrijven die verzekeringen afsluiten op het risico van de oorspronkelijke verzekeraar—de kosten niet meer zouden kunnen vergoeden. Je zou kunnen stellen dat rampenobligaties exemplarisch zijn voor hoe de financiële sector profijt wil trekken uit de toenemende onvoorspelbaarheid van het weer als gevolg van klimaatverandering. Beeld: Femke Herregraven, Spectres of Calculated Prophecies, 2023.
↩
Ulrich Beck, Risk Society: Towards a New Modernity, (Londen: Sage, 1992), p. 23.
↩
Franco “Bifo” Berardi, Breathing. Chaos and Poetry (South Pasadena: Semiotext(e), 2018), p. 32.
↩
Kohei Saito, Marx in the Anthropocene. Towards the Idea of Degrowth Communism, (Cambridge: Cambridge University Press, 2022), p. 24.
↩
David Abram, The Spell of the Sensuous (New York: Penguin Random House, 2018 (1996), p. 57.
↩
Samengesteld door Niekolaas Johannes Lekkerkerk, met assistentie van Sergi Pera Rusca.
Deze tentoonstelling markeert het laatste hoofdstuk van Femke Herregravens Creator Doctus-traject aan de Gerrit Rietveld Academie/Sandberg Instituut.
De tentoonstelling FEMKE HERREGRAVEN: DIALECT is tot stand gekomen met aanvullende ondersteuning vanuit FONDS21, het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Mondriaan Fonds.
Het DE GRENZEN AAN GROEI-jaarprogramma van RADIUS in 2024, waar deze tentoonstelling onderdeel van uitmaakt, is mede mogelijk gemaakt met ondersteuning vanuit het Mondriaan Fonds, de Gemeente Delft, het Gieskes-Strijbis Fonds, Stichting Zabawas, de Van der Mandele Stichting, en het Stichting Mr. August Fentener van Vlissingen Fonds. Wij danken hen allen hartelijk voor hun steun!
Het nemen van risico’s, waarbij dus een zekere mate van onzekerheid is over de waarschijnlijkheid dat er in de toekomst iets specifieks zal gebeuren, houdt in dat er altijd iemand is die ervan profiteert, maar ook altijd iemand die eraan verliest. Zal het bbp van een bepaald land de pan uit rijzen of juist scherp dalen? Zal er een ecologische ramp plaatsvinden, en zo ja welke verzekerde goederen zullen er dan verwoest worden? Hoe gaat de onroerendgoedmarkt zich gedragen als een land een oorlog verliest? In het postmoderne, hyperkapitalistische stadium waarin de wereld zich bevindt, gaat de productie van welvaart stelselmatig gepaard met de productie van risico’s. Wanneer een risico gezien wordt als een noodzakelijke voorwaarde voor het functioneren van de financiële sector, wordt de economie een naar zichzelf verwijzend systeem dat losstaat van het voldoen aan menselijke behoeftes. Door economisch gewin te halen uit de risico’s die zo de wereld worden ingestuurd is de financiële sector dus zelf verantwoordelijk voor het produceren van de gevaren en het politieke potentieel in wat Ulrich Beck omschrijft als ‘de risicomaatschappij’.
Als de grillige normen en waarden van de financiële sector echter verheven worden tot uitgangspunt voor de verhouding tussen mens en natuur, is taal niet meer toereikend om de volle complexiteit uit te drukken van de onderlinge biofysische, metabolische processen die de kern van onze taalproductie vormen.
Door in RADIUS een wederkerig taalparadigma te activeren binnen een ecologie die is opgebouwd uit mensen, meer-dan-mensen en technologie, onthult Femke Herregraven een dialect dat ons zelfredzamer maakt en kan helpen om de toekomst te bevrijden uit de onrechtvaardige en onhoudbare greep van het financieel kapitalisme.
